Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi
Huyền sâm là một dược liệu quý có từ lâu đời trong Y học cổ truyền và được nghiên cứu và sử dụng rộng rãi trong Y học hiện đại. Với hàm lượng chất dinh dưỡng và hợp chất hoạt chất đa dạng, huyền sâm mang đến nhiều lợi ích sức khỏe đáng kể.
Tổng quan cây huyền sâm
Huyền sâm là tên gọi dùng để chỉ rễ phơi hay sấy khô của cây huyền sâm loại cây thuộc họ Hoa mõm chó (Scrophulariaceae). Vị thuốc này có hình dạng giống nhân sâm và có màu đen, do đó còn được gọi là huyền sâm, hắc sâm hay nguyên sâm.
Đặc điểm hình dạng
Huyền sâm là loài cây thân cỏ cao khoảng 1,5 – 2m và có tuổi thọ lâu năm. Thân cây hình vuông, có rãnh và màu xanh. Lá dược liệu này cómàu tím xanh, mép lá hình răng cưa nhỏ và đều, cuống lá ngắn, mọc đối chữ thập. Hoa của cây có hình ống, phình ở giữa và thắt ở trên, mọc ở ngọn hoặc đầu cành.
Cây huyền sâm Scrophularia buergeriana có hoa màu trắng, vàng nhạt, trong khi cây Huyền sâm Scrophularia ningpoensis có hoa mọc thành tán và có màu vàng nâu hoặc tím đỏ. Quả của cây có hình dạng nang, hình trứng và chứa nhiều hạt nhỏ màu đen.
Xem thêm: Tiểu Hồi: Tổng Quan, Công Dụng Và Các Bài Thuốc Áp Dụng
Cây râu mèo mọc ở đâu?
Cây Huyền sâm có nguồn gốc từ Trung Quốc và hiện nay được trồng ở một số tỉnh trung du và miền núi Bắc Bộ tại Việt Nam. Loài cây này thích hợp với khí hậu của vùng nhiệt đới núi cao, có độ cao từ 1000 đến 1700m, nhiệt độ trung bình từ 15 – 18 độ C và độ ẩm khoảng 80%.
Cây phát triển mạnh mẽ trong mùa hè và ra hoa quả nhiều. Hạt của nó có khả năng tái sinh tự nhiên mạnh mẽ khi rơi xuống đất. Sau quá trình trồng, cây có thể trở thành cây hoang dại và mọc lẫn với nhiều loại cây cỏ khác khu vực ven rừng, bờ nương, rẫy.
Thu hoạch và sơ chế
Huyền sâm, loại dược liệu quý giá, được thu hái vào tháng 10 – 11 hàng năm, là thời điểm khi rễ huyền sâm đạt độ trưởng thành tốt nhất. Quá trình thu hoạch và sơ chế dược liệu được thực hiện một cách cẩn thận để đảm bảo chất lượng và giữ được những giá trị y học của cây thuốc này.
Người thợ thu hái bắt đầu bằng việc đào lấy rễ từ lòng đất. Sau khi rễ được cắt đứt, chúng được đem ra và rửa sạch để loại bỏ bụi bẩn. Những loại rễ nhỏ không cần thiết được cắt bỏ để chỉ giữ lại những rễ chất lượng. Tiếp theo, rễ được phân loại theo kích thước, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình sơ chế và bào chế sau này.
Có nhiều cách để sơ chế huyền sâm, mỗi phương pháp mang lại cho dược liệu những đặc tính và tác dụng khác nhau. Cụ thể:
- Sau khi rửa sạch rễ được đem ủ cho mềm rồi được cắt lát và phơi khô để bảo quản.
- Rễ được xếp trên lớp cỏ xác và đem hấp chín rồi phơi khô để dùng dần.
- Rễ cây sau khi rửa sạch được đem sấy khô sau đó chất đống 2 – 3 ngày rồi phủ kín bằng cỏ rạ cho ruột chuyển sang màu đen. Tiếp đó, rễ được sấy khô 9 phần và sao vàng với đất cát để đất cát và rễ củ rơi ra hết trước khi bảo quản.
- Rễ được phơi nắng ngay sau khi thu hoạch. Sau khi rễ khô một nửa thì đem chất đống 2 – 3 ngày và tiếp tục phơi trong 40 ngày sau đó để khô hoàn toàn
Thành phần hóa học
Huyền sâm là một loại cây thuốc quý giá, chứa đựng nhiều thành phần có lợi cho sức khỏe. Qua quá trình nghiên cứu, các nhà khoa học đã phát hiện hơn 162 hợp chất có trong thảo dược này, bao gồm các saponin, sterol, flavonoid, saccharid, terpenoit, dầu dễ bay hơi, axit hữu cơ, iridoids và iridoid glycoside, phenylpropanoid glycoside.
Các saponin là thành phần quan trọng nhất của vị thuốc huyền sâm và được tìm thấy nhiều nhất trong rễ của cây. Saponin có tác dụng kháng vi khuẩn, chống viêm, chống oxy hóa và giúp tăng cường hệ miễn dịch. Ngoài ra, saponin còn có khả năng làm giảm cholesterol và hỗ trợ trong việc điều chỉnh huyết áp.
Tác dụng của cây râu mè
Huyền sâm, với các thành phần dược liệu quan trọng như iridoids và iridoid glycoside, phenylpropanoid glycoside, axit hữu cơ, dầu dễ bay hơi, terpenoid, saccharide, flavonoid, sterol và saponin, có nhiều tác dụng hữu ích cho sức khỏe con người.
Tác dụng theo Y học hiện đại
Thảo dược chứa hơn 162 hợp chất khác nhau, được xác định và phân lập. Trong số này, có những hợp chất quan trọng như iridoids và iridoid glycoside, phenylpropanoid glycoside, axit hữu cơ, dầu dễ bay hơi, saccharide, flavonoid, terpenoid, sterol và saponin. Các hợp chất này mang lại nhiều đặc tính dược lý khác nhau liên quan đến hệ có tác dụng chống viêm, chống oxy hóa và khả năng kháng lại tế bào ung thư.
Nghiên cứu trên các loài ếch đã chứng minh rằng cao lỏng huyền sâm, với nồng độ thích hợp, có thể làm tăng sức co bóp cơ tim và giảm nhịp tim. Thông qua tiêm tĩnh mạch trên thỏ, nó cũng có khả năng làm giảm nhẹ huyết áp và tăng cường hô hấp. Ngoài ra, huyền sâm còn có tác dụng an thần và kháng vi khuẩn đối với nhiều loại bệnh da.
Những thành phần và tác dụng này của huyền sâm đã được nghiên cứu và chứng minh, đóng góp vào sự hiểu biết và ứng dụng của nó trong lĩnh vực y học và sức khỏe con người.
Tác dụng theo Y học cổ truyền
Cây huyền sâm theo Y học cổ truyền có vị đắng, ngọt và tính mát, được quy vào kinh Phế và Thận. Vị thuốc này có tác dụng tư âm giáng hỏa, sinh tân, lương huyết giải độc, hoạt trường và nhuận táo. Điều này có nghĩa là huyền sâm bổ phần âm của cơ thể, làm mát từ bên trong, giúp điều trị các chứng nóng trong người, giảm bốc hỏa, giúp làm lành mụn nhọt và giải quyết táo bón.
Ngoài ra, vị thuốc này còn được sử dụng trong việc chữa trị sốt cao, sốt nóng về chiều, lở lưỡi, viêm họng, phát ban, nổi mụn nhọt, mẩn ngứa và táo bón. Nó cũng có tác dụng tán kết và nhuyễn, được sử dụng để làm mềm các khối u rắn và giúp tiêu hóa hòn khối trong cơ thể.
Bài thuốc sử dụng
Huyền sâm xuất hiện trong nhiều bài thuốc chữa bệnh, trong đó phải kể tới một số bài thuốc như sau:
Tăng dịch thang
Bài thuốc này được sử dụng để chữa trị sốt cao, nóng trong người, khô khát, miệng lưỡi khô và táo bón. Để áp dụng, bạn có thể tham khảo thành phần cũng như cách dùng như sau:
- Thành phần: Huyền sâm 40g, Sinh địa 32g, Mạch môn đông 32g.
- Cách dùng: Hãm các thành phần với nước nóng và uống như nước sắc.
Thanh dinh thang
Thanh đinh thang là bài thuốc này được sử dụng để điều trị trường hợp sốt cao, không tỉnh táo, nói nhảm, mất ngủ và khát nước.
- Thành phần: Sinh địa 20g, Tê giác 12g (có thể thay thế bằng vị thuốc khác), Huyền sâm 12g, Kim ngân hoa 12g, Mạch môn đông 12g, Liên kiều 8g, Đan sâm 8g, Hoàng liên 6g, Trúc diệp 4g.
- Cách dùng: Hãm các thành phần với nước và uống theo liều lượng quy định.
Thiên vương bổ tâm đan
Bài thuốc này được sử dụng để điều trị mất ngủ, mệt mỏi và cảm giác hồi hộp đánh trống ngực.
- Thành phần: 20g mỗi loại Nhân sâm, Huyền sâm, Đan sâm, Bạch linh, Viễn chí, Cát cánh , 40g các loại Đương quy, Mạch môn, Bá tử nhân, Toan táo nhân, Thiên môn và Sinh địa 160g.
- Cách dùng: Các thành phần được xay nhỏ và trộn với Chu sa để tạo thành viên hoàn. Uống với nước ấm khi đói.
Bài thuốc kinh nghiệm chữa viêm họng và viêm amidan
Bài thuốc này được sử dụng để chữa trị viêm họng, viêm amidan gây sốt, cổ họng sưng đỏ.
- Thành phần: Huyền sâm 12 – 20g, Bạc hà 8g, Sinh địa 12 – 16g, Ô mai 2 quả, Mạch môn 12g, Sa sâm 12g, Liên kiều 8-12g, Cát cánh 8 – 12g, Hoàng cầm 8 – 12g, Cam thảo 4g.
- Cách dùng: Hãm các thành phần với nước và uống như nước sắc. Bạc hà được cho vào sau khi uống.
Chữa tróc da tay
Trong trường hợp bị bong tróc da tay, bạn có thể sử dụng bài thuốc hàng ngày như sau:
- Thành phần: Huyền sâm, Sinh địa (mỗi thứ 30g).
- Cách dùng: Hãm Huyền sâm và Sinh địa với nước nóng và uống như trà.
Một số câu hỏi liên quan đến dược liệu
Với những người chưa sử dụng hoặc lần đầu sử dụng dược liệu huyền sâm, Viện Y Dược Cổ Truyền Dân Tộc cho biết, bạn cần chú ý một số vấn đề như sau:
Dược liệu có hại không?
Huyền sâm là một loại thảo dược tự nhiên và không gây hại khi sử dụng theo liều lượng đúng và theo hướng dẫn. Tuy nhiên, tương tự với bất kỳ loại thuốc hoặc thảo dược nào, có thể xảy ra phản ứng dị ứng hoặc tác dụng phụ ở một số người. Nếu bạn có bất kỳ dấu hiệu bất thường sau khi sử dụng, nên ngừng sử dụng và tham khảo ý kiến của chuyên gia y tế.
Có thể dùng huyền sâm khi mang thai không?
Việc sử dụng huyền sâm khi mang thai nên được thảo luận và chỉ định bởi bác sĩ hoặc chuyên gia y tế để tránh gây những tác dụng phụ không mong muốn, ảnh hưởng xấu đến cả mẹ và thai nhi.
Sử dụng trong bao lâu?
Thời gian sử dụng thảo dược có thể thay đổi tùy thuộc vào mục đích sử dụng và tình trạng sức khỏe của mỗi người. Việc uống huyền sâm nên được thực hiện dưới sự hướng dẫn của chuyên gia y tế hoặc theo hướng dẫn của các bài thuốc truyền thống. Không nên tự ý tăng hoặc giảm liều lượng hoặc thời gian sử dụng huyền sâm dược liệu mà không có sự chỉ định của chuyên gia.
Giá bán, mua dược liệu ở đâu?
Thông tin về giá bán và nơi mua huyền sâm có thể thay đổi theo vùng và thị trường. Tuy nhiên, một trong những địa điểm phổ biến để mua hoắc sâm là tại các hiệu thuốc, cửa hàng Y học cổ truyền hoặc các cửa hàng dược liệu. Giá bán của loại dược liệu này khoảng 300.000VND/kg.
Lưu ý khi sử dụng dược liệu
Trong quá trình sử dụng, để phát huy hết tác dụng huyền sâm, bạn cần chú ý một số vấn đề như sau:
- Không dùng cho người Tỳ hư, Tỳ vị có thấp, tiêu chảy, âm hư kèm tiêu chảy, và âm hư không có nhiệt. Người có những tình trạng này nên hạn chế sử dụng huyền sâm.
- Tránh sử dụng đối với người huyết hư, đình ẩm, huyết thiếu, hàn nhiệt, mắt mờ và chi mãn. Các trường hợp này cần thận trọng khi sử dụng và nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước.
- Thảo dược này không tương hợp với Sơn thù, Can khương, Đại táo, Hoàng kỳ và đặc biệt không nên dùng chung với Lê lô do hai dược liệu này có tính tương phản. Nên hạn chế sử dụng cùng lúc với các loại dược liệu này.
- Cần lưu ý rằng huyền sâm có thể gây ra một số tác dụng phụ như nôn mửa, tiêu chảy, giảm nhịp tim, chán ăn, và buồn nôn. Nếu bạn gặp bất kỳ tác dụng phụ nào sau khi sử dụng huyền sâm, hãy ngừng sử dụng và tham khảo ý kiến bác sĩ.
- Tránh sử dụng huyền sâm đồng thời với thuốc trị tiểu đường, thuốc ức chế beta và thuốc chống loạn nhịp. Việc kết hợp này có thể gây tương tác tiêu cực và ảnh hưởng đến hiệu quả của thuốc.
Cả Y học hiện đại lẫn Y học cổ truyền đều công nhận về tác dụng chữa bệnh của huyền sâm. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng loại dược liệu này cũng có những hạn chế và lưu ý sử dụng. Để chắc chắn bản thân có thể sử dụng, hãy liên hệ với chuyên gia, bác sĩ trước khi dùng.
Xem thêm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!