Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi
Bán hạ thường được sử dụng làm thuốc chữa ho, giảm nôn khi viêm dạ dày,… Đây là loại dược liệu quen thuộc, hay còn được gọi với nhiều tên gọi khác nhau như lá ha chìa, củ chóc, chưởng diệp bán hạ,…Cây mọc nhiều ở vùng đất ẩm trên nước ta, có thể dễ dàng tìm hái và sử dụng.
Thông tin về dược liệu Bán Hạ
Cây bán hạ còn được gọi là củ chóc, lá ha chìa, cây chóc chuột, chưởng diệp bán hạ, bán hạ nam,… Ngoài ra, theo tiếng Hán Việt, cây còn có tên là thủy ngọc, địa văn, hòa cô, thủ điền, bạch bang kỷ tử, lão nha nhãn, thiên lạc tinh, dả vu đầu,… Cây bán hạ có tên khoa học là Pinellia Ternata (Thunb) Bret (Pinellia Tuberifera Ten), thuộc họ Ráy (Araceae).
Đăc điểm dược liệu
Dược liệu được dùng làm thuốc chữa trị nhiều bệnh lý. Cây mọc trong tự nhiên có nhiều loại khác nhau. Dựa theo nguồn gốc của cây và đặc điểm thực vật, người ta phân dược liệu thành các loại:
- Bán hạ Việt Nam:
Hay còn được gọi với tên là củ chóc, lá ha chìa, chóc chuột. Dược liệu trông tương tự như một loại cỏ không có thân, chúng có củ hình cầu đường kính tầm 2cm. Cây bán hạ Việt Nam ra lá với hình như trái tim hoặc mũi mác, có lá chia thành 3 thùy.
Chiều dài lá từ 4cm – 15cm, rộng khoảng 3,5cm – 9cm. Hoa có chiều dài từ 5mm – 9mm, phần đài hòa có chiều dài từ 17mm – 27mm. Cây ra quả mọng dạng hình trứng.
- Bán hạ Trung Quốc:
Cây có hình dạng giống như bán hạ Việt Nam. Tuy nhiên phần lá thường xẻ sâu phân thành các thùy rõ rệt.
- Cây chưởng diệp:
Lá cây chia thành 9 thùy.
Bên cạnh phân chia theo đặc điểm thực vật và nguồn gốc, tại nước ta vị thuốc còn được phân thành bán hạ nam và bán hạ bắc.
Phân bố
Tại nước ta, bán hạ có thể tìm thấy ở nhiều nơi, nhất là ở khu vực có đất ẩm.
Trên thế giới, cụ thể là ở Trung Quốc, cây bán hạ thường mọc ở dọc theo sông Trường Giang, các tỉnh như Tứ Xuyên, Giang Tô, Hồ Bắc. Ngoài ra, cây dược liệu còn có mặt ở các nước như Campuchia, Lào, Malaysia, Nhật Bản, Ấn Độ.
Bộ phận dùng
Dùng củ bán hạ làm thuốc.
Thu hoạch, bào chế
Thời gian thu hoạch vào khoảng tháng 8 đến tháng 9 hàng năm. Đây là thời điểm dược liệu tốt nhất, ngoài ra người ta còn thu hái vào những thời gian khác từ mùa thu đến mùa đông. Củ sau khi đào về được rửa sạch, cắt vỏ ngoài màu vàng tro, rễ được mang phơi khô để sử dụng.
Bán hạ là tên gọi của những củ nhỏ, củ to thường được gọi là nam tinh. Vì trong dược liệu có chứa độc tố, sử dụng sống không đảm bảo nên sau khi thu hái về, củ bán hạ sẽ được sơ chế sạch sẽ và mang đi bào chế dùng dần. Các dạng bào chế chính có thể kể đến như:
- Bào chế Pháp Bán hạ:
Ngâm bán hạ sau khi thu hoạch vào nước sạch trong khoảng 10 ngày đến khi bọt trắng nổi lên. Vớt bọt và thêm bạch phàn vào ngâm tiếp. Cứ 50g bán hạ thì thêm 1kg bạch phàn. Ngâm qua 1 ngày rồi thay nước mới, đến khi bạn nếm và thấy lưỡi không còn tê cay là được.
Vớt bán hạ ra, phơi khô trong bóng râm, không phơi ngoài ánh nắng mặt trời. Ngoài cách này, người ta còn dùng cam thảo giã dập cho vào nước vôi, gạn bỏ cặn lấy nước ngâm bán hạ. Mỗi ngày liên tục khuấy đến khi thấy bán hạ ngả vàng thì vớt ra, phơi ráo nước trong bóng râm.
- Bào chế Khương Bán hạ:
Tiếp nối với bước bào chế kể trên, loại bán hạ này sẽ được thêm vào các lát gừng sống. Sau đó, cho bạch phàn, bán hạ đun cho thấm. Phơi thành quả trong bóng râm cho ráo nước, sau đó cắt thành từng lát phơi khô.
- Bào chế Thanh Bán hạ:
Với cách bào chế này, sau khi đã ngâm bán hạ không còn cảm giác tê cay sẽ thêm vào bạch phàn, tiếp tục đun sôi kỹ. Kế đó, mang bán hạ phơi cho ráo nước, rồi tiến hành ủ ấm, phơi khô khô khi đã cắt lát.
- Bào chế Bán hạ khúc:
Đồ bán hạ còn sống vào trong nồi nước, thêm phèn chua và ngâm qua đêm. Hôm sau, lấy nước phèn chua mới đã được đun sôi để nguội thay nước phèn chua đã ngâm trước đó. Thực hiện như vậy liên tiếp trong 7 ngày, 7 đêm, sau cùng đem dược liệu phơi khô, tán thành bột mịn.
Bảo quản
Dược liệu sau khi bào chế bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm ướt. Trường hợp thấy bán hạ có dấu hiệu ẩm móc, mang rửa sạch lại, phơi khô. Hoặc cũng có thể dùng lưu hoàng để xông khô lại và tiếp tục bảo quản.
Thành phần hóa học
Bán hạ Trung Quốc có chứa một số thành phần hóa học như tinh dầu, dầu béo, tinh bột, chất nhầy, chất cay, phytostterol. Bán hạ Việt Nam và loại diệp bán hạ hiện nay chưa có nghiên cứu về các thành phần hóa học có trong dược liệu.
Tính vị, quy kinh
Bán hạ tính ấm, vị cay, có độc.
Quy vào kinh Phế, Tỳ và Vị.
Tác dụng dược lý của bán hạ
Theo Y học cổ truyền
Bán hạ có tính ấm, vị cay, quy vào các kinh kể trên như Phế, Tỳ, Vị. Nhờ đó, dược liệu được chỉ định điều trị các vấn đề như đau đầu, tức ngực, vướng họng, nôn do ốm nghén, vị nhiệt ẩu thổ, thấp đàm, hàn đàm thượng xung,…
Theo Y học hiện đại
Dược liệu chứa một số thành phần hóa học kể trên, có tác dụng trong hỗ trợ điều trị các vấn đề sức khỏe. Cụ thể:
- Cầm nôn bằng nước sắc, cao lỏng hoặc bột bán hạ được bào chế qua nhiệt độ. Không nên dùng bán hạ sống cầm nôn, bởi độc tố có trong dược liệu chưa qua đun nấu lại là nguyên nhân khiến cơn nôn ói dữ dội hơn.
- Khả năng chống độc, giải độc ở bán hạ nam, đặc biệt có hiệu quả khi bị nhiễm phải độc strychnin, acetylcholin.
- Cồn loãng hoặc phần nước ngâm kiệt chưởng diệp bán hạ có khả năng hỗ trợ ức chế sự phát triển của các tế bào ung thư.
- Nước sắc bán hạ có khả năng giảm ho, đây là kết quả thu được từ thí nghiệm trên mèo.
Các bài thuốc chữa bệnh từ cây bán hạ
Hiện nay, dược liệu được ứng dụng vào nhiều bài thuốc chữa trị các vấn đề về sức khỏe. Tham khảo ngay một số bài thuốc từ củ chóc như sau:
– Bài thuốc chữa ho lâu ngày, ho có đờm, nôn ói:
Chuẩn bị: 150g mỗi vị gồm củ chóc, vỏ quýt khô kết hợp với rễ dâu, thêm vào đó là 100g các vị như cát cánh, ô mai, lá chanh, táo và cam thảo, 200g đường.
Thực hiện:
- Sấy phơi đến khi khô giòn rồi tán thành bột mịn các vị bán dạ, vỏ quýt, rễ dâu, cát cánh.
- Ô mai sau khi đã bỏ cùi, giã nguyên.
- Tiến hành sắc lá táo, lá chanh, cam thảo dây cùng với 400ml nước, đun trên lửa vừa đến khi cạn còn 1/4.
- Đường đã chuẩn bị sẵn sẽ nấu tan thành siro.
- Cuối cùng là trộn tất cả nguyên liệu lại với nhau, vo thành viên hoàn, mỗi viên khoảng 0,5g.
- Dùng mỗi ngày từ 15 – 20 viên cho người lớn, trẻ em chỉ dùng 5 – 15 viên hoàn.
- Dùng ngậm nuốt từ từ.
Ngoài cách làm này, người bệnh cũng có thể sử dụng nguyên liệu như vỏ quýt, củ chóc, hạt cải củ mỗi loại 15g, thêm vào 10g hạt cải bẹ. Sắc lấy nước thuốc uống hàng ngày để cải thiện tình trạng ho.
– Bài thuốc chữa viêm loét cổ tử cung:
Chuẩn bị: Củ chóc sống.
Thực hiện:
- Nghiền rây củ chóc sống thành bột.
- Khi sử dụng, lấy miếng bông sạch, buộc vào sợi chỉ rồi thấm nước thuốc.
- Đặt bông tẩm thuốc vào vị trí bị đau, lấy ra sau 24 tiếng.
- Thực hiện mỗi tuần từ 1 – 2 lần, sau khoảng 8 lần đặt tình trạng viêm loét có cải thiện.
– Bài thuốc cho phụ nữ bị thai nghén, nôn ói:
Chuẩn bị: Thanh bán hạ, bột sơn dược mỗi loại dùng khoảng 3g.
Thực hiện:
- Thanh bán hạ đun trên lửa nhỏ trong khoảng 45 phút.
- Chắt lấy nước, bỏ xác rồi thêm vào bột sơn dược.
- Tiếp tục đun sôi 3 – 4 lần, sau đó thêm một chút đường và uống trực tiếp.
- Dùng mỗi ngày 1 thang để giảm cơn nghén khó chịu.
– Bài thuốc chữa viêm tuyến vú cấp:
Chuẩn bị: Bán hạ tươi.
Thực hiện:
- Rửa sạch dược liệu, sau đó nhét vào bên lỗ mũi cùng hoặc khác bên vú đang bị đau.
- Lưu lại 1 – 2 giờ rồi lấy ra, thực hiện mỗi ngày 1 lần giúp giảm đau tuyến vú.
– Bài thuốc trị cảm phong hàn:
Chuẩn bị: 10g củ chóc, 10g phục linh, 10g trần bì, 3g cam thảo.
Thực hiện: Nguyên liệu sắc lấy nước uống mỗi ngày, dùng liên tục từ 7 – 10 ngày để giải cảm.
– Bài thuốc chữa đau đầu:
Chuẩn bị: 280g củ chóc, 4g đinh hương.
Thực hiện:
- Dùng củ chóc trộn với nước.
- Sau đó lấy giấy bạc bọc đinh hương nướng chín.
- Trộn hai nguyên liệu với một ít nước gừng, vo thành viên nhỏ bằng hạt mè.
- Dùng 20 – 30 viên mỗi ngày giúp giảm nhức đầu.
– Bài thuốc chữa trị rối loạn tiêu hóa:
Chuẩn bị: 10g củ chóc chế, 10g mỗi loại gồm hoàng cầm và đảng sâm, thêm 5g can khương, 3g hoàng liên, 3g chích thảo và 3 quả đại táo.
Thực hiện: Nguyên liệu sắc lấy nước uống hàng ngày.
– Bài thuốc chữa vướng tiêu hóa, khó thở, đau bụng, đại tiện thường xuyên:
Chuẩn bị: 8g mỗi vị gồm củ chóc, trần bì, 6g gừng tươi.
Thực hiện: Thang thuốc sắc lấy nước uống đến khi triệu chứng thuyên giảm.
– Bài thuốc chữa cao huyết áp, tai biến mạch máu não để lại di chứng:
Chuẩn bị: 6g mỗi vị gồm củ chóc chế, thiên ma, quất hồng, 8g mỗi vị bạch truật, bạch linh, 2g cam thảo, 2 quả táo đỏ, 2 lát gừng tươi.
Thực hiện: Sắc lấy nước thuốc uống ngày 1 thang giúp giảm triệu chứng.
– Bài thuốc chữa thiếu máu, hen suyễn, da dẻ xanh xao:
Chuẩn bị: 8g củ chóc, 10g mỗi vị gồm phục linh, trần bì và cam thảo, thêm vào 12g đương quy.
Thực hiện: Sắc lấy nước uống mỗi ngày.
– Bài thuốc giảm chướng bụng đầy hơi:
Chuẩn bị: Bán hạ chế với gừng, quế.
Thực hiện: Nguyên liệu chuẩn bị với liệu lượng bằng nhau, tán thành bột dùng sắc nước uống với lá lấu, xương bồ để giảm chướng bụng, đầy hơi.
– Bài thuốc điều hòa tỳ vị, giải khát:
Chuẩn bị: Bán hạ nấu giấm khoảng 1kg, nửa kí phục linh, nửa kí cam thảo.
Thực hiện:
- Nguyên liệu chuẩn bị tán thành bột, trộn thêm một ít nước gừng rồi vò viên to bằng hạt bắp.
- Dùng mỗi ngày 50 viên uống cùng với rượu ấm.
– Bài thuốc chữa mắc cổ xương:
Chuẩn bị: Bán hạ và bạch chỉ.
Thực hiện: Nguyên liệu chuẩn bị với liều lượng bằng nhau, sau đó mang tán thành bột. Uống mỗi lần 1 muỗng canh hòa với nước đến khi nôn ra xương bị hốc ở cổ. Khi dùng thang thuốc không ăn thịt dê để tránh tương tác hại sức khỏe.
– Bài thuốc chữa di tinh, mộng tinh cho nam giới:
Chuẩn bị: Bán hạ, 80g mộc trư linh, 40g mẫu hệ, sơn dược.
Thực hiện:
- Bán hả rửa 10 lần rồi cắt nhỏ.
- Thêm vào mộc trư linh, tiến hành sao vàng để hết hỏa độc.
- Sau đó thêm mẫu lệ vào sao khô tán thành bột mịn.
- Dùng sơn dược làm hồ kết dính bột, vo thành viên hoàn to bằng hạt bắp.
- Người bệnh uống với nước phục linh mỗi lần 30 viên hoàn để chữa di tinh, mộng tinh,…
– Bài thuốc cải thiện viêm da, mủ da, đinh nhọt:
Chuẩn bị: Bán hạ.
Thực hiện: Rửa sạch dược liệu, sau đó bóc vỏ và nghiền thành bột. Thêm vào một ít bột hoa hồng đắp lên da cần điều trị.
– Bài thuốc giúp giảm hồi hộp tim:
Chuẩn bị:
Thực hiện:
– Bài thuốc trị đờm nhiều do lạm dụng rượu bia:
Chuẩn bị: Bán hạ và mai hoàng liều ngang nhau.
Thực hiện: Tán dược liệu thành bột, vo viên bằng hạt đậu. Mỗi ngày dùng 3 lần, mỗi lần uống 30 viên.
– Bài thuốc chữa ong đốt, rắn cắn:
Chuẩn bị: Bán hạ nam.
Thực hiện: Dược liệu cạo vỏ, rửa sạch rồi giã nát đắp lên vị trí cần điều trị.
– Bài thuốc chữa trúng phong méo mồm, lưng gáy cứng đờ, chảy nước dãi:
Chuẩn bị: Bán hạ nam 12g, kinh giới 12g, gừng tươi 12g.
Thực hiện: Sắc lấy nước uống.
Ngoài ra, bạn cũng có thể sử dụng củ bán hạ giã nát hoặc dùng bột trộn với nước gừng. Sau đó trực tiếp đắp lên bên mặt bị méo hoặc phía sau gáy của người bệnh.
Lưu ý khi dùng củ chóc làm thuốc chữa bệnh
Sử dụng bán hạ làm thuốc chữa trị nhiều vấn đề sức khỏe. Tuy nhiên do dược liệu có chứa độc tố nên khi dùng bạn đọc cần thận trọng. Một số vấn đề như sau:
- Tham khảo ý kiến bác sĩ, thầy thuốc trước khi dùng. Tránh dùng hoặc kết hợp bừa bãi có thể gây ra các tác dụng phụ ảnh hưởng sức khỏe.
- Các dược liệu không kết hợp với củ chóc có thể kể đến như tạo giác, hùng hoàng, hải tảo, mạch nha,… cần thận trọng trước khi dùng.
- Không lạm dụng, nên sử dụng theo liều dùng được khuyến cáo. Trường hợp quá liều có thể gây ngạt thở, khó thở, thậm chí là tử vong. Hạn chế uống sống để tránh ngộ độc cho cơ thể.
- Không sử dụng dược liệu cho phụ nữ có thai, người mắc chứng táo nhiệt, âm hư, khạc ra máu.
- Kết hợp thăm khám định kỳ để theo dõi sức khỏe. Trong quá trình sử dụng nếu bạn nhận thấy cơ thể có dấu hiệu bất thường nên thông báo với thầy thuốc để được điều chỉnh sớm.
- Chăm sóc sức khỏe từ bên trong, điều chỉnh chế độ ăn uống, sinh hoạt cho phù hợp để thúc đẩy quá trình điều trị hiệu quả và an toàn hơn.
Bán hạ là dược liệu được sử dụng phổ biến hiện nay. Tuy nhiên người dùng trước khi hết cần tìm hiểu thông tin về dược liệu, cũng như thăm khám xác định vấn đề đang gặp phải để đảm bảo an toàn sức khỏe. Tham khảo ý kiến thầy thuốc, bác sĩ chuyên khoa để có sự lựa chọn dược liệu trị bệnh đạt hiệu quả tốt nhất.
Có thể bạn quan tâm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!