Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi
Cây ngũ gia bì là một trong những loại cây cảnh quen thuộc đồng thời nó cũng là vị thuốc được sử dụng phổ biến trong các bài thuốc Đông y với công dụng mạnh gân cốt, minh mục, ích tinh, tiêu thủy, dưỡng thận, hóa đờm, thất thương… Chính vì vậy, rất nhiều người đã sử dụng loại dược liệu này để trị nhức mỏi, đau nhức xương khớp, ổn định huyết áp, giảm mỡ trong máu…
Tổng quan về cây ngũ gia bì
- Tên gọi khác: Cây xuyên gia bì, ngũ gia bì chân chim, cây đáng, cây lằng, ngũ gia bì gai, thích gia bì, cây sâm nam, cây chân vịt…
- Tên khoa học: Acanthopanax aculeatus, Acanthopanax trifoliatus, Acanthopanax aculeatum.
- Họ: Ngũ gia bì (danh pháp khoa học: Araliaceae).
1. Đặc điểm sinh thái, hình dạng nhận biết
- Ngũ gia bì là loại thực vật thân nhỏ, chiều cao trung bình của cây khoảng 2m, tối đa lên đến 8m – 15m khi trưởng thành. Trên thân cây mọc ra rất nhiều gai, màu xám và phân cành nhỏ có lỗ bì.
- Lá cây ngũ gia bì có hình chân vịt, mọc so le, dạng lá kép, mỗi lá có khoảng 6 – 8 lá chét. Phiến lá chét hình bầu dục hoặc thuôn dài, mỏng nhỏ và nhọn ở phần đầu, rìa lá có răng cưa. Cuống là dài khoảng 4 – 7cm.
- Hoa ngũ gia bì có màu trắng hơi ngả vàng, kích thước nhỏ và mọc thành từng chùm ở đầu cành. Mùa hạ là thời điểm hoa nở rộ nhất.
- Quả của cây ngũ gia bì có màu đen, hình cầu, dạng quả mọng với đường kính khoảng 3 – 4mm. Trong mỗi quả có chứa khoảng 6 – 8 hạt.
Một số hình ảnh cây ngũ gia bì trong tự nhiên
2. Phân bố
Ngũ gia bì là loại thực vật mọc hoang được tìm thấy ở rất nhiều nơi trên nước ta, chủ yếu là các tỉnh miền núi phía Bắc như Sa Pa, Cao Bằng, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Thái Nguyên, Bắc Kạn, Tuyên Quang, Hòa Bình, Lạng Sơn… Ngoài ra, cây ngũ gia bì còn phân bố khá nhiều ở các tỉnh miền Nam Trung Quốc như Quảng Tây, Vân Nam, Quảng Đông, Hồ Nam, Phúc Kiến, Tây Tạng, Chiết Giang…
Ngày nay, cây ngũ gia bì được nhân giống và trồng rộng rãi ở nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt là ở Việt Nam vì có nhiều công dụng chữa bệnh hiệu quả.
3. Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến – Bảo quản
- Bộ phận dùng: Rễ cây, vỏ thân cây ngũ gia bì chính là bộ phận chính được sử dụng để làm dược liệu chữa bệnh. Ngoài ra, lá cây cũng được tận dụng trong một vài bài thuốc.
- Thu hái: Chỉ thu hái những cây ngũ gia bì trên 10 năm tuổi. Mùa hạ và mùa thu là thời điểm thích hợp nhất để thu hoạch ngũ gia bì.
- Chế biến: Sau khi thu hoạch, rễ cây và thân cây sẽ được tiến hành sơ chế loại bỏ phần gỗ bên trong, chỉ lấy phần vỏ. Sau đó, đem đi phơi khô dưới ánh nắng mặt trời và bảo quản ở nơi thoáng mát, sạch sẽ để tránh mối mọt, ẩm mốc. Sau khi hoàn thành, vị thuốc thu được có hình dạng một ống cuộn với nhiều kích thước khác nhau, độ dày vỏ khoảng 1mm. Vỏ thường có màu nâu nhạt, có nếp nhăn, hơi bong, mặt trong của vỏ có màu xám trắng, dai, bề mặt phẳng, xuất hiện vài đốm nâu vàng và không có mùi đặc trưng.
4. Phân loại ngũ gia bì
Trong tự nhiên có rất nhiều loại ngũ gia bì, tùy vào đặc điểm sinh thái mà các nhà khoa học đã phân chia thành một số loại chủ yếu sau:
- Cây ngũ gia bì gai là thực vật mọc bụi, đặc điểm nhận biết là trên mép lá có xuất hiện rất nhiều gai như răng cưa. Đây cũng là loại cây được sử dụng phổ biến nhất trong các bài thuốc y học cổ truyền.
- Cây ngũ gia bì cẩm thạch thuộc họ của nhà ngũ bì, lá có nhiều màu sắc khác lạ bắt mắt nên được sử dụng chủ yếu để trang trí làm đẹp cho không gian sống.
- Cây ngũ gia bì hương hay còn được gọi với cái tên là tế trụ gia bì. Loài cây này thường mọc hoang, chiều cao của cây có thể lên đến vài mét. Loại ngũ gia bì này được xếp vào nhóm cần được bảo tồn.
5. Thành phần hóa học
- Toàn cây ngũ gia bì đều có chứa tinh dầu, đặc biệt trong đó lá và cành có chứa hơn 60 thành phần. Điển hình là α-pinen, sabinen, terpinen-4-ol, ꞵ-pinen và p. cymen.
- Trong vỏ rễ và vỏ thân cây ngũ gia bì còn chứa 0.9 – 1% tinh dầu, saponin triterpene cùng nhiều hợp chất khác như 3α, 11α-dihydroxy-23-oxylup-20(29)-en-28-oic, nevadensin, taraxerol…
Công dụng của dược liệu ngũ gia bì
Có thể thấy, trong ngũ gia bì có chứa rất nhiều thành phần dược chất có lợi cho sức khỏe và được dùng cả trong Đông y lẫn y học hiện đại.
Theo y học cổ truyền
Có rất nhiều nghiên cứu và tài liệu ghi chép của Trung Quốc lẫn Việt Nam về dược liệu ngũ gia bì. Theo đó, các chuyên gia Đông y cho biết ngũ gia bì là dược liệu có vị đắng, cay, hơi chát, hơi thơm, tính ôn và được quy vào 3 kinh gồm Phế, Can và Thận. Theo Trung Dược học, loại ngũ gia bì được sánh ngang công dụng với nhân sâm.
Cụ thể, ngũ gia bì có công dụng ích tinh, minh mục, thất thương, mạnh gân cốt, tăng cường trí nhớ, bổ trung, tiêu thủy, dưỡng thận, hóa đờm, trừ phong, trừ thấp, ích thận, giảm phù nề, hạ khí bổ ngũ lao, trừ phong thấp… Nhờ những công dụng này mà nhiều người đã sử dụng loại dược liệu này nhằm chủ trị một số bệnh lý sau:
- Trị phong hàn thấp tý, căng cơ, co rút do đau nhức gân cốt.
- Cải thiện trí nhớ
- Đau nhức lưng, đau bụng, tê bì tay chân.
- Nữ nhân bị ngứa âm hộ, tay chân tê yếu, nam nhân bị âm suy, chứng tử dương nuy (rối loạn cương dương), âm nang lở chảy nước, tiểu khó.
- ….
Liều dùng: Liều dùng ngũ gia bì khuyến cáo từ 6 – 12g dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu.
Theo y học hiện đại
Nhờ thành phần tinh dầu chứa một số hoạt chất saponin triterpen mà sau khi thủy phân thu được hoạt chất acid oleanolic. Nhờ đó giúp đem lại một số tác dụng dược lý đáng ghi nhận như:
- Có khả năng giải độc, cân bằng lượng hồng cầu và bạch cầu trong máu, chống lại sự xâm nhập của các chất phóng xạ, duy trì ổn định huyết áp.
- Chống suy nhược cơ thể, tăng cường hệ miễn dịch, bồi bổ sức khỏe rất tốt, thậm chí có nhiều ý kiến cho rằng tốt hơn cả nhân sâm, Ngoài ra, dược liệu còn giúp tăng cường sức chịu đựng của cơ thể trong điều kiện thiếu oxy hay nhiệt độ cao.
- Tăng sức đề kháng, chống viêm, giảm sưng, ngăn ngừa sự hình thành của các tế bào ác tính nguy hiểm và bảo vệ cơ thể khỏi những tác động ảnh hưởng từ bên ngoài.
- Ngăn ngừa một số bệnh lý hô hấp, khí phế thũng, viêm khớp, đột quỵ, bệnh tim mạch, ung thư tuyến tiền liệt, bệnh Parkinsons, thiếu máu cục bộ… nhờ các chất chống oxy hóa trung hòa các gốc tự do trong cơ thể.
- Ngũ gia bì có tác dụng an thần, giảm stress, căng thẳng, giảm suy nhược thần kinh, chứng hồi hộp, lo âu, bất an nhờ vào khả năng tác động lên hệ thống cholinergic trung ương, giống như thuốc chống trầm cảm.
- Nâng cao thể lực và trí lực, thúc đẩy quá trình tuần hoàn máu, hỗ trợ phục hồi và tái tạo các tế bào mới khỏe mạnh, tăng khả năng chuyển hóa. Đồng thời, ngũ gia bì còn hỗ trợ điều trị một số bệnh sinh lý ở nam giới.
- Hỗ trợ cải thiện triệu chứng bệnh ho hen, hen suyễn, trị long đờm và cầm ho.
Gợi ý một số bài thuốc chữa bệnh hay của ngũ gia bì
Một số bài thuốc chữa bệnh hay sử dụng dược liệu ngũ gia bì được lưu truyền rộng rãi trong dân gian như:
1. Bài thuốc chữa đau nhức xương khớp, liệt dương, mệt mỏi
Cách thực hiện
- Chuẩn bị các dược liệu sau: 100g ngũ gia bì và 1 lít rượu 30 độ.
- Rửa sạch ngũ gia bì, sao vàng và cho vào hũ thủy tinh ngâm với rượu.
- Đậy kín nắp và ngâm trong vòng 10 ngày là có thể lấy ra sử dung được.
- Ngày uống 30ml trước bữa ăn tối để đạt hiệu quả tốt nhất.
2. Bài thuốc trị yếu sinh lý ở nam giới
Cách thực hiện
- Chuẩn bị đầy đủ các dược liệu gồm: 16g ngũ gia bì, 10g cam thảo, 12g khởi tử, 12g thục địa, 12g cẩu tích, 10g phá cố chỉ, 12g hạt sen, 16g phòng sâm, 10g tần giao, 10g nhục thung dung, 16g thỏ ty tử.
- Cho hết số dược liệu trên vào siêu sắc cùng 1.8 lít nước trên lửa nhỏ.
- Khi nước trong nồi cạn xuống còn khoảng 400ml thì tắt bếp.
- Lọc lấy nước thuốc cho ra chén , chia làm 2 phần và uống hết trong ngày.
3. Bài thuốc trị thấp khớp
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, tùng tiết và mộc qua mỗi loại 120g.
- Đem tán các dược liệu thành bột mịn, cho vào hũ thủy tinh bảo quản.
- Mỗi lần sử dụng lấy ra 4g chia làm 2 lần uống trong ngày. Kiên trì thực hiện cho đến khi các triệu chứng thuyên giảm hoàn toàn.
4. Bài thuốc chữa huyết áp thấp
Cách thực hiện
- Dùng bột ngũ gia bì hoặc tán ngũ gia bì thành bột để sử dụng.
- Cho vào một ít mật ong rồi vo thành viên, cho vào hũ thủy tinh bảo quản.
- Mỗi lần sử dụng khoảng 5 viên và ngày dùng 3 lần sáng, trưa, tối sau mỗi bữa ăn.
5. Bài thuốc chữa chứng suy nhược cơ thể ở nữ giới
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, mẫu đơn bì, xích thược và đương quy mỗi loại 40g.
- Đem tán nhuyễn mịn các dược liệu này thành bột.
- Mỗi lần sử dụng khoảng 4g hòa vào nước ấm để uống. Ngày uống 2 lần để đạt hiệu quả cao.
6. Bài thuốc giảm sưng đau khớp, hạn chế khả năng vận động
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, cát căn, ngải diệp, bưởi bung và cây trinh nữ mỗi loại 16g cùng 20g nam tục đoạn.
- Cho hết số dược liệu trên vào siêu, sắc cùng 4 chén nước.
- Khi thấy nước thuốc cạn xuống còn khoảng 2 chén thì tắt bếp. Lọc lấy nước thuốc chia làm 2 phần bằng nhau uống hết trong ngày.
7. Bài thuốc chữa đau nhức xương khớp do bị thận dương hư tổn
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, hắc táo nhân, đương quy và tục đoạn mỗi loại 16g, khởi tử, cẩu tích, liên nhục và thục địa mỗi loại 12g, xuyên khung và quế chi mỗi loại 10g cùng 11g cam thảo.
- Cho tất cả các dược liệu vào một chiếc bình sành, ngâm với nước trong khoảng 15 ngày là có thể sử dụng được.
- Mỗi lần dùng khoảng 20ml trước bữa ăn và dùng tối đa ngày 2 lần để đạt hiệu quả tối ưu.
8. Bài thuốc chữa viêm tinh hoàn do bị bệnh quai bị
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, đinh lăng và lệ chi mỗi loại 16g, bạch linh, trần bì và xa tiền tử mỗi loại 10g, 12g bạch truật và 16g quế chi.
- Đem sắc các vị thuốc trên với 4 chén nước trên lửa nhỏ. Khi thấy nước cạn xuống còn 2 chén thì tắt bếp.
- Lọc lấy nước thuốc cho ra chén và chia làm 2 lần uống trong ngày.
9. Bài thuốc chữa chứng đau dây thần kinh vai, cổ do bị hàn thấp
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, kinh giới, rễ cỏ xước, thổ phục linh và tang ký sinh mỗi loại 16g, phòng phong, quế chi và cố chỉ mỗi loại 10g cùng 6g tế tân.
- Sử dụng mỗi ngày một thang sắc lấy nước uống cho đến khi các triệu chứng bệnh thuyên giảm hoàn toàn.
10. Bài thuốc chữa chứng dày da bụng do bị thấp tỳ
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, hoài sơn, ngải diệp, ngấy hương, đinh lăng, bạch truật và lá đắng mỗi loại 16g cùng 10g trần bì.
- Cho hết dược liệu vào siêu sắc lấy nước thuốc uống. Tối đa ngày chỉ dùng 1 thang thuốc.
11. Bài thuốc chữa chứng tỳ vị hư nhược khiến chân yếu tay mềm
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, đương quy, bạch truật, đinh lăng và biển đậu mỗi loại 16g, cao lương khương và trần bì mỗi loại 10g, 12g hoài sơn, 6g sinh khương và 5 quả táo tàu.
- Sắc số dược liệu trên cùng 400ml nước khoảng 15 phút, thấy nước cạn xuống còn một nửa thì tắt bếp.
- Lọc lấy nước thuốc, chia làm 2 phần và uống hết trong ngày.
12. Bài thuốc chữa bệnh thống phong (bệnh gout)
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, cà gai leo, xương bồ, cát căn, trinh nữ, đơn hoa, kinh giới, đinh lăng và bồ công anh mỗi loại 16g, 10g quế chi, 20g rễ cỏ xước và 12g tất bát.
- Sắc mỗi ngày một thang lấy nước uống ngày 3 lần.
13. Bài thuốc chữa chứng động kinh, đau nhức cơ xương
Cách thực hiện
- Chuẩn bị 100g ngũ gia bì.
- Sơ chế dược liệu xong đem đi ngâm rượu hoặc sắc lấy nước thuốc uống hằng ngày để chữa chứng động kinh.
14. Bài thuốc cho trẻ chậm biết đi
Cách thực hiện
- Chuẩn bị 9g ngũ gia bì và 1 quả trứng gà tươi.
- Sau khi rửa sạch kỹ lưỡng các nguyên liệu, cho vào nồi đun sôi trong vòng 30 phút.
- Khi trứng đã chín thì bóc vỏ, cho ngược lại vào nồi nước thuốc đun tiếp khoảng 5 – 7 phút.
- Cho trẻ ăn trứng và uống nước sắc này mỗi ngày 1 lần.
15. Bài thuốc chữa chứng phù nề sau sinh
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, đan sâm và ích mẫu mỗi loại 16g, uất kim và bạch truật mỗi loại 12g, hồng hoa, quế chi, xa tiền tử, trần bì mỗi loại 10g.
- Đem sắc tất cả các dược liệu đã chuẩn bị cùng 1.8 lít nước, khi nước thuốc can xuống còn khoảng 400ml thì tắt bếp.
- Lọc lấy phần nước thuốc, bỏ bã chia làm 2 lần uống và sử dụng hết trong ngày.
16. Bài thuốc chữa bệnh phù thận
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, bạch truật, bông mã đề, ngải diệp và hương nhu trắng mỗi loại 16g, 20g đinh lăng, 12g cẩu tích cùng nhục quế và bào khương mỗi thứ 10g.
- Đem sắc lấy nước thuốc uống hết trong ngày.
- Mỗi ngày tối đa chỉ dùng một thang thuốc và kiên trì áp dụng bài thuốc này trong vòng một tuần để đạt được kết quả rõ rệt.
17. Bài thuốc chữa chứng tiểu són, tiểu ít, lạnh âm đạo và đau lưng gối do thận khí lưu hàn
Cách thực hiện
- Chuẩn bị ngũ gia bì, can khương, thục địa, thiên môn, xà sàng tử, đỗ trọng, hoàng đơn mỗi loại 120g, 160g chung nhũ, 80g địa cốt bì, 960g đường và 750ml rượu trắng.
- Cho hết các vị thuốc này vào hũ thủy tinh lớn, đổ rượu vào ngâm trong vòng 2 ngày 2 đêm.
- Sau đó cho đường vào khuấy đều lên tiếp tục ngâm.
- Mỗi lần sử dụng tối đa 40ml sau mỗi bữa ăn, sử dụng 2 – 3 lần/ ngày.
Ngoài những bài thuốc kết hợp ngũ gia bì cùng các vị thuốc chữa bệnh khác, bạn cũng có thể sử dụng ngũ gia bì theo cách khác như chế biến thành các món ăn thơm ngon, bổ dưỡng. Nếu chưa biết chế biến ngũ gia bì thành món gì hãy tham khảo 2 cách sau:
- Ngũ gia bì xào trứng: Sau khi rửa sạch lá ngũ gia bì tươi, ngâm vào thau nước muối 15 phút rồi vớt ra để ráo. Băm nhuyễn rồi cho vào chảo xào sơ cho chín tái. Trứng dùng khoảng 3 quả, nêm nếm gia vị vừa ăn rồi đổ vào chảo. Đợi cho trứng chín là có thể dùng được.
- Ngũ gia bì xào thịt bò: Chuẩn bị một ít đọt ngũ gia bì tươi, non dài khoảng 5 – 7cm. Rửa kỹ qua nhiều lần nước và vớt ra cho ráo. Thịt bò xắt thớ mỏng, ướp với hành tiêu, tỏi, mắm, muối… cho vừa ăn. Cho thịt bò vào chảo xào săn lại, cho đọt ngũ gia bì vào đảo nhanh tay thêm 5 phút thì tắt bếp. Cho ra đĩa ăn khi còn nóng.
Một số điều cần lưu ý khi sử dụng dược liệu ngũ gia bì để chữa bệnh
Dù sử dụng ngũ gia bì nhằm mục đích điều trị, hỗ trợ điều trị bệnh hay cải thiện, phục hồi sức khỏe, tăng sức đề kháng, người bệnh cũng cần chú ý tuân thủ một số vấn đề sau đây:
- Do ngũ gia bì có vị cay, tính ôn nên khi sử dụng quá nhiều vô tình làm tăng phần hỏa, tổn hại đến phần âm. Do đó, những người có cơ địa âm hư hỏa vượng không nên sử dụng ngũ gia bì quá nhiều.
- Chống chỉ định sử dụng ngũ gia bì cho phụ nữ mang thai. Bởi hầu hết các bài thuốc kết hợp ngũ gia bì cùng một số dược liệu khác sẽ làm tăng tính nóng không tốt cho thai phụ và sự phát triển của thai nhi.
- Cần chú ý phân biệt kỹ giữa cây ngũ gia bì và cây đùm đũm (trong dân gian cũng gọi là ngũ gia bì) để tránh những rủi ro khi chữa bệnh.
- Trên thị trường hiện nay có rất nhiều dạng ngũ gia bì, tốt nhất bạn nên tìm hiểu kỹ thông tin, nguồn gốc, cách bào chế để chọn lựa cho phù hợp.
- Những bài thuốc chữa bệnh từ ngũ gia bì được tổng hợp trong bài viết trên chỉ mang tính chất tham khảo. Người bệnh nên tham khảo ý kiến tư vấn của bác sĩ trước khi sử dụng để tránh gây ra những rủi ro ngoài ý muốn, gây ảnh hưởng đến sức khỏe.
Ngũ gia vì là vị thuốc quý được đánh giá cao khi chữa được nhiều loại bệnh, không những vậy còn đem lại những lợi ích tích cực cho sức khỏe. Tuy nhiên, người bệnh cần cẩn trọng trong khâu chọn mua và tham vấn ý kiến của thầy thuốc về cách dùng, liều dùng cho phù hợp.
Tham khảo thêm
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!