Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi
Củ sắn dây (cát căn) là vị thuốc Nam quý, có tính mát, vị ngọt. Cát căn thường dùng để chữa cảm nắng, giải ngộ độc rượu, nóng sốt kéo dài, huyết áp cao, đau nhức vùng lưng, ngộ độc thức ăn. Tuy nhiên, vị thuốc có tính mát nên kiêng dùng cho người bị nóng sốt sợ lạnh, thực thượng hạ hư, âm hư hỏa vượng.
Mô tả dược liệu củ sắn dây (cát căn)
1. Tên gọi, phân nhóm
- Tên gọi khác: Cam cát căn, Phấn cát, Bạch cát
- Tên khoa học: Pueraria thomsonii Benth
- Tên dược: Radix Puerariae
- Họ: Cánh bướm/ Đậu – Fabaceae
2. Đặc điểm thực vật
Củ sắn dây (cát căn) là vị thuốc Nam thuộc dạng dây leo. Phần rễ phát triển thành củ, to, chắc và nhiều bột. Thân, cành hơi có lông, lá dạng kép, mọc so le, có 3 lá chét, phiến lá hình trứng, mép lá nguyên dài khoảng 7 – 15cm, rộng 5 – 12cm. Lá chét ở giữa thường lớn hơn 2 lá còn lại, lá kèm hình mác nhọn, cuống dài 1.4 – 1.6cm.
Hoa cát căn mọc thành chùm dài khoảng 14 – 30cm, có màu xanh lơ hoặc xanh tím, mùi thơm. Quả dạng đậu, dài khoảng 8cm, giữa các hạt vỏ thường thắt lại, vỏ của quả có lông màu vàng nâu. Cây ra hoa vào tháng 9 – 10 hàng năm và sai quả vào tháng 11 – 12.
3. Bộ phận dùng
Phần rễ củ của củ sắn dây được thu hoạch để làm thuốc chữa bệnh. Bên cạnh đó, hoa của cây cũng được dùng để làm thuốc (cát hoa).
4. Phân bố
Củ sắn dây (cắt căn) là loài cây mọc hoang hoặc được trồng tại các địa phương ở nước ta.
5. Thu hái – sơ chế
Rễ củ được thu hái vào tháng 11 hàng năm. Chọn thứ củ có màu trắng đục, cắt ra bên trong có màu vàng.
Dược liệu sau khi thu hái được bào chế theo những cách sau:
- Khúc củ: Sau khi rửa sạch, cạo vỏ thì cắt thành đoạn khoảng 13cm. Sau đó xếp vào trong vại, cho nước muối đặc vào ngâm nửa ngày. Sau đó pha với nước muối ngâm dược liệu trong vòng 7 ngày rồi vớt ra và đem ngâm dưới sông trong 3 – 4 giờ, đem đi phơi nắng trong 2 – 3 ngày. Cho dược liệu vào hòm rồi mang xông với lưu hoàng trong 2 ngày đêm đến khi củ mềm và trong, chỉ còn lại màu trắng bột. Đem đi phơi khô hoàn toàn và để dùng dần.
- Miếng vuông: Gọt bỏ phần vỏ ngoài, cắt thành các khối vuông có cạnh từ 1.5 – 3cm, rồi mang đi xông với lưu hoàng, sau đó đem sấy khô và có thể dùng.
- Khoanh củ: Bóc vỏ ngoài, rửa sạch rồi cắt thành khúc dài 8 – 15cm, đem xông với lưu hoàng 3 lần. Sau đó mang dược liệu phơi vào ban ngày, tối đến sấy lưu hoàng đến khi khô hoàn toàn.
- Chế bột sắn dây: Cạo bỏ vỏ rồi xay giã nguyên củ, lọc lấy nước, cho thêm nước lạnh vào rồi dùng khăn mỏng mọc xác, bụi, tạm chất, đất cát. Tiến hành lọc trong vòng 1 tháng đến khi khuấy nước không còn đục là được. Sau đó cho bột ra miếng vải, phơi khô thành bột rồi để dùng dần.
6. Bảo quản
Dược liệu sao khi sơ chế cần bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc.
7. Thành phần hoá học
Các nghiên cứu khoa học nhận thấy, trong củ sắn dây (cát căn) có chứa các thành phần hoá học như Puerarin – Xyloside, Daidzin, Arachidic acid, Daidzein, b-Sitosterol, 4-Methoxypuerarin, Puerarin, 7-Diglucoside, Genistein, Formononetin,…
Vị thuốc cát căn
1. Tính vị
- Tính bình, vị ngọt, cay, không độc. Nước cốt của rễ dùng sống có tính rất hàn
- Cát hoa không độc, có vị ngọt, tính bình
2. Quy kinh
Quy vào kinh Tỳ, Bàng quang, Phế và Vị
3. Tác dụng dược lý
Công dụng của của sắn dây (cát căn) theo Đông y:
- Tác dụng: Tuyên độc, tán nhiệt, giải biểu, thấu chẩn, chỉ tả, giải co giật, sinh tân dịch, chỉ khát, giải độc rượu, giải cơ, thoái nhiệt, thăng đề Vị khí.
- Chủ trị: Gáy đau vai cứng, sỏi thời kỳ đầu, tiêu chảy, chứng biểu nhiệt, đau trước trán, lưng sau cứng, tà ở kinh dương minh,…
Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:
- Thực nghiệm trên súc vật nhận thấy nước sắc cát căn có tác dụng giải nhiệt nhanh chóng
- Daidzein trong dược liệu có khả năng làm giãn cơ ruột ở chuột thực nghiệm. Cơ chế hoạt động tương tự với Spasmaverine.
- Dược liệu làm tăng lượng máu trong động mạch vành và não ở người bị xơ vữa động mạch.
- Nước sắc củ sắn dây (cát căn) có thể ngăn chặn tiến triển của bệnh cao huyết áp (58%), kiểm soát triệu chứng của bệnh (33%)
- Dùng kết hợp nước sắc dược liệu kèm vitamin B có thể hỗ trợ điều trị chứng điếc đột ngột.
- Tác dụng tiêu viêm, giãn co thắt cơ, thu liễm
4. Cách sử dụng – liều lượng
Vị thuốc cát căn được dùng ở dạng sắc, ép lấy nước chữa bệnh là chủ yếu. Mỗi ngày dùng từ 4 – 40g.
35 Bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu củ sắn dây (cát căn)
Củ sắn dây (cát căn) là vị thuốc Nam quý, thường được dùng chữa trị các chứng bệnh như nóng sốt, cảm mạo, cao huyết áp, viêm dạ dày,… Việc áp dụng các bài thuốc chữa đúng cách và đều đặn không chỉ giúp cải thiện triệu chứng bệnh mà còn giúp tăng cường sức khoẻ tổng thể.
Bài thuốc chữa chứng cổ cứng, sợ gió, miệng khát, không có mồ hôi:
- Chuẩn bị sinh khương (cắt lát) 9g, ma hoàng 9g, thược dược 6g, củ sắn dây (cát căn) 12g, cam thảo 6g, quế chi (bỏ vỏ) 6g, đại táo 12 quả
- Thực hiện: Các dược liệu cho vào ấm sắc cùng với 1 lít nước. Đến khi còn lại 0.3 lít thì tắt bếp. Chia lượng nước thuốc thu được thành 3 lần và uống hết trong ngày.
Bài thuốc chữa viêm ruột, viêm dạ dày và lỵ kèm sốt:
- Chuẩn bị: Cam thảo, hoàng cầm, cát căn, hoàng liên với liều lượng bằng nhau
- Thực hiện: Các dược liệu đem đi chế thành cao rồi làm thành viên nặng 0.623g. Mỗi lần uống từ 3 – 4 viên, ngày uống 3 lần.
Bài thuốc chữa sởi mọc không đều ở trẻ nhỏ:
- Chuẩn bị cam thảo 10g, ngưu bàng tử 10g, thăng ma 10g, cát căn 5 – 10g
- Thực hiện: Các vị thuốc đem đi sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang đến khi bệnh thuyên giảm.
Bài thuốc giúp hạ sốt, giảm đau:
- Chuẩn bị địa liền, bạch chỉ, củ sắn dây (cát căn)
- Thực hiện: Các vị thuốc đem chế thành viên (mỗi viên gồm 0.1g bạch chỉ, 0.03g địa liền, 0.12g cát căn). Mỗi ngày uống từ 2 – 3 lần, mỗi lần dùng từ 2 – 3 viên.
Bài thuốc chữa tổn thương gân ra máu:
- Chuẩn bị củ sắn dây (cát căn) tươi
- Thực hiện: Dược liệu đem giã lấy nước uống, phần bã đắp ở vùng bị đau nhức
Bài thuốc chữa say rượu không tỉnh:
- Chuẩn bị: Cát căn sống
- Thực hiện: Dược liệu cho vào ấm sắc cùng với 2 thăng nước. Uống khi nào tiểu ra là khỏi
Bài thuốc giải độc do uống thuốc quá liều:
- Chuẩn bị củ sắn dây khô
- Thực hiện: Đem dược liệu sắc lấy nước uống
Bài thuốc trị đau nhức vùng thắt lưng:
- Chuẩn bị: Cát căn sống
- Thực hiện: Dùng dược liệu nhai sống, nuốt phần nước và bỏ bã. Áp dụng đều đặn đến khi khỏi
Bài thuốc chữa ngộ độc sinh bứt rứt, bồn chồn, nôn mửa, phát cuồng:
- Chuẩn bị: Củ sắn dây (cát căn)
- Thực hiện: Dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và sắc uống
Bài thuốc trị thời khí kém đau đầu, sốt cao:
- Chuẩn bị: Cát căn sống và 1 chén đậu xị
- Thực hiện: Cát căn mang đi rửa sạch, giã nát thu được 1 chén nước cốt lớn. Cho đậu xị vào sắc còn 6 phần. Lọc bỏ bã và chia thành nhiều lần uống. Đến khi ra mồ hôi là được, nếu mồ hôi chưa toát ra thì nên uống tiếp
- Lưu ý: Nếu tâm nhiệt, có thể gia thêm 10 hạt kha tử nhân
Bài thuốc chữa chứng nhiệt lát lâu ngày ở trẻ nhỏ:
- Chuẩn bị: Cát căn 20g
- Thực hiện: Cho dược liệu vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và sắc lấy nước uống
Bài thuốc chữa chứng chảy máu mũi không cầm được:
- Chuẩn bị: Củ sắn dây (cát căn) sống
- Thực hiện: Giã nát dược liệu, ép lấy nước và chia thành 3 lần và uống hết trong ngày
Bài thuốc trị vết lở do cọp vồ:
- Chuẩn bị: Cát căn sống, bột cán căn 20g
- Thực hiện: Cho cát căn sống vào nồi cùng với lượng nước vừa đủ và sắc đặc, dùng nước ngâm rửa. Bột thuốc dùng uống, dùng 6 lần trong vòng 1 ngày đêm
Bài thuốc chữa thương hàn, nóng sốt, mạch hồng, nhức đầu do các bệnh thiên hành thời khí:
- Chuẩn bị: Cát căn 60g, đậu xị 1 thăng và 2 tô nước lạnh
- Thực hiện: Cho dược liệu vào ấm sắc còn nửa thăng, cho thêm 1 ít gừng và dùng uống hằng ngày
Bài thuốc đề phòng nhiệt bệnh do gió độc dễ lây lan:
- Chuẩn bị: Hương kỷ 1/2 tăng, sinh địa 1 thăng, cát căn 2 thăng.
- Thực hiện: Tán bột mịn, mỗi ngày dùng 3 lần sau bữa ăn, uống dùng với nước cơm. Nếu mắc bệnh, dùng 5 lần/ ngày
Bài thuốc trị chứng nôn khan kéo dài:
- Chuẩn bị: Cát căn sống
- Thực hiện: Dược liệu đem đi giã nát, chắt lấy 1 chén nước uống là khỏi
Bài thuốc chữa tâm nhiệt nôn mửa ra máu không cầm được:
- Chuẩn bị củ sắn dây (cát căn) tươi
- Thực hiện: Chắt lấy nước thăng nước cốt uống vào là khỏi
Bài thuốc chữa viêm ruột cấp tính, lỵ khiến người sốt, bứt rứt:
- Chuẩn bị: Hoàng cầm, cát căn mỗi vị 12g, hoàng liên 4g
- Thực hiện: Các dược liệu cho vào ấm sắc với lượng nước vừa đủ. Chia nước thuốc thành nhiều lần và uống hết trong ngày
Bài thuốc chữa sốt mới phát khiến người bực dọc, nóng nảy, khát nước:
- Chuẩn bị: Tri mẫu 8g, cam thảo 8g, sinh thạch cao 20g, cát căn 12g
- Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và đun trên lửa nhỏ. Chia lượng nước thuốc sắc được thành nhiều lần và uống hết trong ngày
Bài thuốc chữa chứng gáy lưng co quắp, viêm tủy xám ở trẻ nhỏ:
- Chuẩn bị hoàng cầm 4g, thạch cao 8g, hoàng liên 2.8g, cát căn 8g, toàn yết 2 con, bạch thược 4g, cam thảo 2g, kim ngân hoa 4g, ngô công 2 con.
- Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và đun trên lửa nhỏ. Mỗi ngày sắc uống 1 thang.
Bài thuốc trị sốt ở phụ nữ mang thai:
- Chuẩn bị: Củ sắn dây (cát căn)
- Thực hiện: Cho dược liệu vào ấm cùng với nước sắc lấy 2 thăng nước. Chia thành 3 lần uống trong ngày.
Bài thuốc chữa chứng phiền táo nóng khát:
- Chuẩn bị 160g bột cát căn
- Thực hiện: Dùng nước tẩm cám tẩm gạo nửa thăng để trong 1 đêm, sau đó vớt ra, cho nước khác vào, khuấy đều và nấu chín. Cuối cùng trộn đều với bột cát căn và dùng ăn trực tiếp.
Bài thuốc chữa chứng sốt cao, nôn mửa, khi ăn bị kinh giản ở trẻ:
- Chuẩn bị 80g bột cát căn
- Thực hiện: Đem các vị sắc lấy 2 chén nước cốt, trộn đều rồi mang chưng cách thủy ăn như cháo.
Bài thuốc trị nhức đầu, cảm mạo, đau mắt, mạch vi hồng, khó ngủ, chân tay mỏi yếu, lạnh ít nóng nhiều:
- Chuẩn bị: Hoàng liên, khương hoạt, thược dược, sài hồ, bạch chỉ mỗi vị 4g, sinh khương 3 lát, cát căn 8g, thạch cao 8g, đại táo 2 quả.
- Thực hiện: Các dược liệu đem đi sắc lấy nước uống, mỗi ngày sắc uống 1 thang
Bài thuốc chữa chứng sỏi mới phát hoặc chưa mọc hết :
- Chuẩn bị: Cát căn, ngưu bàng tử, kinh giới mỗi vị 12g, uất kim, cát cánh mỗi vị 8g, thuyền thoái, cam thảo mỗi vị 4g, liên kiều 16g
- Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì đem sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang
Bài thuốc trị chứng cảm mạo gây đau cứng vai gáy, phiến khát, sốt:
- Chuẩn bị: Sài hồ 4g, thạch cao 16g, khương hoạt, bạch thược, hoàng cầm, bạch chỉ mỗi vị 4 – 8g, gừng tươi 3 lát, cát căn 8 – 12g, đại táo 2 quả
- Thực hiện: Các dược liệu mang đi rửa sạch, cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và sắc uống. Mỗi ngày sắc 1 tháng.
Bài thuốc trị tiểu đường:
- Chuẩn bị: Ngũ vị tử 6 – 8g, mạch môn 12 – 16g, cát căn 16 – 20g, sa sâm 12g, đơn bì 12g, thạch hộc 12g, khổ qua 12g, cam thảo 3g và thỏ ty tử 12g.
- Thực hiện: Các vị thuốc sau khi rửa sạch thì cho vào nồi cùng với lượng nước vừa đủ và sắc trên lửa nhỏ. Mỗi ngày sắc uống 1 thang.
Bài thuốc dùng ngoài chữa chứng đổ nhiều mồ hôi gây ngứa da:
- Chuẩn bị: Bột cát căn và thiên hoa phấn mỗi thứ 5g, hoạt thạch 20g
- Thực hiện: Dùng các dược liệu ở dạng bột, trộn đều rồi rắc lên vùng da cần điều trị
Bài thuốc trị chứng tăng huyết áp gây đau cứng vùng cổ:
- Chuẩn bị 20g củ sắn dây (cát căn)
- Thực hiện: Dược liệu đem đi sắc lấy nước uống. Áp dụng đều đặn mỗi ngày để đạt được kết quả tốt nhất.
Cháo cát căn chữa chứng phiền táo, khát nước, bụng nóng cồn cào:
- Chuẩn bị 120g bột cát căn và 15g gạo tẻ
- Thực hiện: Ngâm gạo tẻ với nước trong 1 đêm, hôm sau đem bỏ bớt nước, trộn đều với bột thuốc, nấu nhừ thành cháo, mỗi ngày ăn 2 lần
Bài thuốc chữa cảm nắng, khát nước, đau đầu, nóng ruột:
- Chuẩn bị cát căn 20g và đậu ván (sao) 12g
- Thực hiện: Cho các dược liệu vào cối giã dập rồi sắc nước uống hàng ngày
Bài thuốc chữa chứng ngộ độc thức ăn nhẹ:
- Chuẩn bị ngó sen tươi và cát căn tươi
- Thực hiện: Giã nát dược liệu và vắt lấy 500ml nước cốt mỗi thứ, trộn đều với nhau rồi chia thành 3 – 5 lần dùng hết trong ngày
Bài thuốc trị ngộ độc rượu (người phát sốt, tiểu tiện đỏ, tỳ vị hư tổn, nôn ra máu):
- Chuẩn bị: Bột cam thảo 15g, hoàng liên 4g, hoa sắn dây 30g, hoạt thạch (thủy phi) 30g.
- Thực hiện: Các vị thuốc đem tán thành bột mịn, trộn với nước rồi làm thành viên hoàn. Mỗi lần dùng 3g uống cùng với nước mát
Bài thuốc hỗ trợ chữa chứng cao huyết áp:
- Chuẩn bị cát căn thái phiến, câu đằng với liều lượng bằng nhau
- Thực hiện: Dược liệu đem đi tán vụn, phơi khô rồi trộn đều và bảo quản trong lọ kín. Mỗi lần dùng 30g bọc trong túi vải rồi hãm với nước sôi trong 30 phút, uống thay trà hằng ngày
Bài thuốc hỗ trợ điều trị chứng khát ở người bệnh tim mạch:
- Chuẩn bị: Cam thảo 60g, đan sâm 180g, bạch linh 90g và cát căn 200g
- Thực hiện: Dược liệu đem đi phơi khô, sấy khô, tán vụn và bảo quản trong lọ kín dùng dần. Mỗi lần lấy 40g hãm với nước sôi trong 20 phút và dùng uống thay nước trà.
- Lưu ý: Không áp dụng bài thuốc này cho phụ nữ mang thai
Lưu ý và kiêng kỵ khi dùng củ sắn dây (cát căn)
Người dùng cần phân biệt củ sắn dây (cát căn) với:
- Sắn dây dùng để ăn (Pueraria edulis): Cây leo, thân không có lông, lá hình mũi tên và có ít quả
- Sắn dây Nga mi (Pueraria ometensis): Loài cây lá đơn, mặt lá được phủ lông ngắn màu trắng, phiến lá có hình trứng
- Sắn dây rừng (Pueraria Montana): Thuộc dạng cây bụi, mọc leo hoặc quấn. Lá hình kép lông chim, mặt lá được phủ lông nhỏ, màu hung. Hoa mọc thành chuỳ ở nách lá, không cuống, màu tím
Không sử dụng cát căn với những trường hợp âm hư hỏa vượng, thương thực hạ hư. Đồng thời, cần thận trọng khi dùng cho người nóng sốt nhưng sợ lạnh.
Củ sắn dây (cát căn) là vị thuốc Nam quen thuộc, được dùng trong nhiều bài thuốc chữa bệnh. Nếu có ý định áp dụng các bài thuốc trong thời gian dài, người bệnh nên tham khảo ý kiến bác sĩ/ thầy thuốc để được hướng dẫn cụ thể, tránh phát sinh tác dụng phụ không mong muốn.
Có thể bạn quan tâm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!